به بهانه سال‌روز درگذشت استاد ابوالحسن صبا

آن زمان که پدر موسیقی ایران، غلام حسین خان درویش (درویش خان) مورد غضب شعاع السلطنه، (والی فارس، پسر مظفرالدین شاه) قرار گرفته بود، ابوالقاسم کمال السلطنه نزد والی وساطت کرد و موسیقی ایران را از فاجعه ای که قرار بود با قطع انگشتان درویش خان، به دستور شعاع السطنه به وقوع بپیوندد، رهایی داد.
به گزارش مجله موسیقی ملودی ابوالقاسم کمال السلطنه فرزند صدر الحکما، نوه محمود خان صبا ملک الشعرا، خود دستی در نواختن سه تار داشت و از دوستان نزدیک درویش خان بود. او برخلاف بسیاری از پدران دیگر فرزندش را از آغاز با رموز و جاذبه های موسیقی آشنا کرد.
بعدها این فرزند کمال السلطنه، ابوالحسن صبا بود که موسیقی نوین ایران، شکوفایی و پویایی خود را مدیون اوست.

• صبا و فراگیری موسیقی:

ابوالحسن صبا در سال ۱۲۸۱ در خاندانی اهل دانش و هنر، در تهران متولد شد. از ۶ سالگی نزد اساتید وقت، آموزش موسیقی را آغاز کرد. سه تار را نزد میرزا عبدالله و درویش خان، سنتور را در محضر علی اکبر شاهی، تمبک را از حاجی خان، کمانچه را از حسین خان اسماعیل زاده، فلوت را از اکبرخان هنگ آفرین و ویلن را از حسین خان هنگ آفرین فرا گرفت.

• صبا و ساز ویلن:

در آن زمان ساز ویلن که بعدها سرنوشت ایرانیش، با همت و تجربه ی آینده صبا روشن شد، همچنان در خدمت نواهای اروپایی بود و یا زیر پنجه ی کمانچه نوازان به کمانچه ای دیگر تبدیل شده بود.
گویی ساز ویلن در انتظار ظهور ابوالحسن صبا بود تا موسیقی ملی ما را بپذیرد.

• صبا و مکتب وزیری:

در سال ۱۳۰۲ که صبا ۲۱ سال بیشتر نداشت، استاد کلنل علینقی وزیری به ایران بازگشت و مدرسه عالی موسیقی را بنیان نهاد. کلنل الفبای موسیقی را به ارمغان آورده بود. صبا به مکتب او راه یافت و وزیری با اعجاب و تحسین از اینکه صبا در این سن و سال، با سازهای گوناگون آشنایی داشت وی را پذیرفت و نامش را در دفتر مدرسه ثبت کرد. از آن پس، صبا نواختن ویلن را به شیوه ی خود ویلن و نه کمانچه که رسم زمان بود، نزد استاد وزیری فرا گرفت. صبا در مکتب وزیری از یک سو با شیوه ی صحیح ویلن نوازی آشنا شد و از سویی دیگر روش نوشتن آهنگها و ردیف موسقی ملی را نیز آموخت.
ابوالحسن به زودی بهترین نوازنده مدرسه به شمار آمد و پس از مدتی، تلفیق مهارتهای فنی و ظرافت عاطفی در کار صبا به اوج رسید. استاد وزیری که مجذوب مهارت و ظرافت صبا شده بود؛ اداره برخی از کلاسهای مدرسه را به او واگذاشت. اینک صبا در حین فراگیری بیشتر از مکتب وزیری ، در نقش همکار او نیز ظاهر شد.

• صبا و سفر به شمال:

۴ سال بعد، بخشی از موسیقی ایران در خطه ای سرشار از رنگ و آهنگ در انتظار شکوفایی بود. فروردین ماه سال ۱۳۰۶ بود که صبا به همراه وزیری و ارکستر مدرسه رهسپار گیلان شدند. در آن جا صبا به ریاست مدرسه صنایع ظریفه رشت منصوب گشت.
سفر به سواحل دریای مازندران، نقطه ی عطفی در زندگی هنری صبا به وجود آورد. او در طی دو سال زندگی در شمال ایران با شنیدن نی شبانان و ترانه های روستایی گیلان ، توشه ای ارزشمند از نواهای محلی این خطه به دست آورد که برای اولین بار در تاریخ موسیقی ایران به گرد آوردن این ترانه ها (ترانه های بومی و فولکلوریک) و نواختن آنها به سبکی بسیار دلپذیر پرداخت. دیلمان، امیری مازندران، زرد ملیجه، در قفس و رقص چوبی قاسم آباد از همان آهنگهاست که می نواخت و آنها را در کتابهای ماندگار برای آیندگان به یادگار گذاشت.
به این ترتیب این سفر ابوالحسن صبا را از پوسته نوازندگی خارج کرد و او را به پروانه ای مبتکر و راهنما در موسیقی ایران بدل ساخت.

• صبا و بازگشت به تهران:

در سال ۱۳۱۰ استاد صبا به تهران بازگشت و نخستین کلاس موسیقی خود را بنیاد کرد. صبا در روش آموزش بسیار بخشنده بود و هر چه که می دانست به هر که خواستار بود می آموخت از این روی کلاس موسیقی صبا، دستاوردهای فراوان در پی داشت و بسیاری از نوازندگان برجسته و مشهور همه از شاگردان مکتب صبا به شمار
می آیند.
استاد ابوالحسن صبا ردیفهای موسیقی را به تدریج در سه جلد کتاب چاپ و منتشر کرد. پس از آن صبا دو بار به خارج از ایران یعنی به بیروت و شام سفر کرد، و صفحاتی از خود به یادگار گذاشت.
از اولین روز تأسیس رادیو در اردیبهشت سال ۱۳۱۹ با رادیو همکاری داشت، گاه، نوازنده وگاه، سرپرست ارکستر بود. نغمه های دل انگیز ویلن صبا در نوارهای بسیار گرد آمده که یادگاری ارزشمند از آن هنرمند گرامی است.
در سال ۱۳۲۰، استاد ویلن کلاسهای شبانه روز هنرستان عالی موسیقی، و در سال ۱۳۲۸ استاد ویلن دبیرستان موسیقی ملی شد، که در آنجا نیز شاگردان هنرمندی تربیت کرد.

• صبا و موسیقی ایرانی:

صبا عاشق همه سازها بود. یک موسیقی دان ایتالیایی که در زمان حیات صبا با او ملاقات کرده است درباره اش میگوید: “این مرد به تنهایی یک ارکستر کامل است”.
صبا یکی از کامل ترین شیوه ها را در نواختن سه تار داشت. مضرابهایش پرداخته ، دقیق و بی تکلف بود.
یکی از دستاوردهای بزرگ صبا ابداع شیوه نو، در نوازندگی ویلن بود که خود او تواناترین مجری این شیوه ی نوازندگی بوده است. این همان شیوه ای است که توسط شاگردانش، مهدی خالدی، علی تجویدی و … پیروی می شد.

• صبا و آثار او:

آثار صبا را می توان به ۲ دسته تقسیم کرد. دسته اول شامل اجراهای ویلن، سه تار و تار اوست که اغلب به صورت نوار یا صفحه در دست است. دسته دوم تصنیف ها، آهنگ های گردآوری شده محلی و آثار تئوریک می باشد که در زیر به طور خلاصه آورده شده است:

دوره سه جلدی ویلن و (برای دوره های مختلف نوازندگی)
دوره ۴ جلدی سنتور (برای دوره های مختلف نوازندگی)
دوره ۱ جلدی سه تار (برای دوره های مختلف نوازندگی)

صبا آثار غیرمستقلی هم دارد که در مجموعه های دیگران به چاپ رسیده است. از آن جمله اند: سلو صفحه “ای وطن” و چهار مضراب سه گاه که در کتاب ویلن وزیری چاپ شده است.
رنگ بیات ترک که در کتاب ۲۵ قطعه ی ضربی چاپ شده و نوید بهار که در کتاب ویلن هنرستان موسیقی ملی چاپ شده است و ….
صبا در زمینه ی چهار مضراب قطعات بسیار زیبا و پرارزشی ساخته که مشهورترین آنها زنگ شتر است.

• صبا و شب یلدا:

شیشه ی می در شب یلدا شکست از غم هجرت دل شیدا شکست
این بیتی بود که استاد صبا همواره زیر لب زمزمه می کرد و عجیب اینکه سرانجام در شب یلدا چشم از جهان فرو بست.
این موسیقی دان بزرگ ساعت ۴ صبح روز جمعه ۲۹ آذرماه ۱۳۳۶ پس از ۵ روز بیماری (درد سینه و ناراحتی قلبی) دار فانی را وداع گفت.

• شهرزاد شاه کرمی/ مجله موسیقی ملودی